Εισαγωγή στην ισπανική γλώσσα

ΑΠΟ ΤA ΛΑΤΙΝΙΚA ΣΤA IΣΠΑΝΙΚΑ / DEL LATÍN AL ESPAÑOL
Η Ρώμη επεξέτεινε την Αυτοκρατορία της σε όλο τον τότε γνωστό κόσμο και επέβαλε στους νικημένους λαούς τη γνώση της γλώσσας της ως το σημαντικότερο μέσο πολιτιστικής και πολιτικής ενοποίησης. Λίγες μόνο επαρχίες αντέδρασαν στην επιβολή της λατινικής γλώσσας, όπως η Ελλάδα, η οποία, αν και πολιτικά ανήκε στη Ρώμη, γλωσσικά δεν υποτάχτηκε ποτέ.
Η λατινική γλώσσα που διαδόθηκε στις Επαρχίες της Αυτοκρατορίας δεν ήταν η γλώσσα των λογίων (sermo urbano-latín clásico), αλλά η απλή, ομιλούμενη γλώσσα του λαού, η δημώδης λατινική (sermo rusticus-latín vulgar).
Η γλώσσα αυτή, πιο ζωντανή και αυθόρμητη, υπέστη διαφορετικές τροποποιήσεις ανάλογα με τα χαρακτηριστικά της κάθε Επαρχίας. Δεν είναι δυνατόν να καθορίσουμε ακριβώς πότε, με ποιο τρόπο και σε ποιο βαθμό έγιναν αυτές οι αλλοιώσεις που σταδιακά οδήγησαν στο σχηματισμό των νεολατινικών γλωσσών (lenguas románicas ή neolatinas).
Η γλωσσική αυτή εξέλιξη επιταχύνθηκε βέβαια με την Πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (476 μ.Χ.). Αφού εξέλειψε η συγκεντρωτική δύναμη της Ρώμης, έπειτα από γρήγορες και συχνές τροποποιήσεις, σχηματίστηκαν διάφορα γλωσσικά ιδιώματα που αποτέλεσαν ξεχωριστές γλώσσες (ιταλική, ισπανική, καταλανική, γαλλική, πορτογαλική, ρουμανική).
Η ισπανική γλώσσα διατήρησε τα μορφολογικά και συντακτικά χαρακτηριστικά του latín vulgar. Οι σημαντικότερες αλλαγές είναι:
α) απώλεια του αρχικού f της λατινικής και αντικατάστασή του από το h: filium ⇒ hijo, facere ⇒ hacer,
β) μετατροπή του ct σε ch: noctem ⇒ noche, και του li σε j: foliam ⇒ hoja,
γ) διφθογγοποίηση του e και o: terram ⇒ tierra, bonam ⇒ buena,
δ) αντικατάσταση των πτώσεων από τις προθέσεις,
ε) μείωση των συζυγιών των ρημάτων σε τρεις αντί για τις τέσσερις των λατινικών.

Φωνητικές αλλαγές της ισπανικής γλώσσας από το Μεσαίωνα έως σήμερα:
α) Το j, g, i ήταν ο ήχος της αγγλικής λέξης “gentleman” ή της γαλλικής “jour”: fijo, muger, reia.
β) Το x ήταν ο ήχος της γαλλικής λέξης “chaque”, το οποίο μετά εξελίχθηκε στο σημερινό j που τότε δεν υπήρχε: fixo ⇒ fijo, dixo ⇒ dijo.
γ) Το f στην αρχή των λέξεων διατηρήθηκε στη γραφή ως το 15ο αιώνα (fazer, fablar), αν και αρκετά πριν είχαν αρχίσει να το προφέρουν ως h άφωνο.
Θα πρέπει εδώ να αναφερθεί το ότι η Ισπανία γνώρισε και άλλους κατακτητές που αναπόφευκτα επηρέασαν τη γλώσσα της, όπως οι Γερμανοί, οι Γάλλοι και βέβαια οι Άραβες.

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΗΝ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ

Η χώρα που σήμερα γνωρίζουμε ως Ισπανία, κατοικείται ήδη από την Παλαιολιθική εποχή.
Πρώτοι αποικιστές της χερσονήσου ήταν οι Ίβηρες, στους οποίους οφείλεται και το όνομά της (Ιβηρική χερσόνησος). Η γλώσσα τους επικράτησε της γλώσσας των Βάσκων.
Στη συνέχεια, εγκαθίστανται Φοίνικες, Έλληνες και Καρχηδόνιοι (11ος-3ος αιώνας π.Χ.).
Οι Φοίνικες αναπτύσσουν το εμπόριο και οι Έλληνες ιδρύουν στα ανατολικά παράλια της Μεσογείου σημαντικές αποικίες, ενώ ιδρύουν και τις πόλεις Alicante και Empùries. Ακολουθούν οι Κέλτες, γερμανικό φύλο, το 600 π.Χ., οι οποίοι εγκαθίστανται στη σημερινή Γαλικία και στην περιοχή της Σιέρα Μορένα. Πριν τη ρωμαϊκή κατάκτηση, γύρω στα 206 π.Χ., δεν υπήρχε γλωσσική ομοιογένεια. Μετά τους Ρωμαίους, όμως, αλλάζουν οι συνήθειες αυτών των λαών και τα λατινικά επιβάλλονται σε ολόκληρη την Αυτοκρατορία.
Η ισπανική (“español” ή “castellano”) ανήκει στην οικογένεια των ρωμανικών ή νεολατινικών γλωσσών, των γλωσσών εκείνων που μιλούσαν οι Ρωμαίοι στρατιώτες, οι κρατικοί λειτουργοί και οι άποικοι που είχαν εγκατασταθεί στην Ιβηρική χερσόνησο.
Η μέχρι τότε ιστορική εξέλιξη έφτασε οριστικά στο τέλος της με την εισβολή των μουσουλμάνων
(Αράβων, Σύριων και Βερβέρων) στην Ιβηρική, φέρνοντας στο προσκήνιο του Al-Andalus
(Ισλαμική Ισπανία) μία πολύ διαφορετικής φύσεως γλώσσα, την αραβική, η οποία επηρέασε κυρίως το λεξιλόγιο, και όχι τη γραμματική δομή.

ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΩΝ ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ

Τα ισπανικά γεννήθηκαν στην Καστίλη (εξ ου και η ονομασία “castellano”) ως ρωμανική διάλεκτος, όπως συνέβη, άλλωστε, με όλες τις σύγχρονες λατινογενείς γλώσσες στο αρχικό τους στάδιο. Σημαντικό ρόλο στην επικράτηση της καστιλλιάνικης έπαιξε η απόφαση του Αλφόνσο του 10ου να τη θεσπίσει ως επίσημη γλώσσα στα κρατικά έγγραφα, καθώς και στη Βίβλο, η οποία επίσης μεταφράστηκε σε αυτή τη γλώσσα κατά το 12ο αιώνα.
Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, μετά την εισβολή των Βησιγότθων, επέρχεται βαθμιαία αλλοίωση των λατινικών, σε συνδυασμό με την εισαγωγή κάποιων “γερμανισμών” στην καθομιλουμένη γλώσσα των Ρωμαίων της Ισπανίας.
Πέρα, όμως, από όλους τους άλλους λαούς, οι Άραβες είναι αυτοί που επέδρασαν περισσότερο, όταν για οκτώ αιώνες τροφοδοτούσαν την ισπανική με καινούριες λέξεις.
Από το 711 έως το 1492 περνούν στη γλώσσα γύρω στα 4.000 λήμματα, κάποια από τα οποία με τον καιρό περιέπεσαν σε αχρησία.
Στο Μοναστήρι του San Millán de Yuso (στην κοινότητα του San Millán de la Cogolla) εμφανίζονται για πρώτη φορά κάποια κείμενα στην καστιλλιάνικη γλώσσα, γεγονός που μετατρέπει αυτό το μοναστήρι σε ένα είδος λίκνου της ισπανικής γλώσσας κατά το 10º αιώνα.
Στις αρχές του 14ου αιώνα καταγράφεται για πρώτη φορά ο όρος “ισπανική”, εννοώντας βέβαια τη γλώσσα που ομιλείτο σε όλη την Ιβηρική χερσόνησο.
Κατά την περίοδο αυτή σταθεροποιείται η φωνολογική και συντακτική της μορφή και δομή, έτσι όπως είναι σήμερα.
Ημερομηνία–ορόσημο αποτελεί η ανακάλυψη της Αμερικής το 1492, όπου με τον “εξισπανισμό” των καταληφθέντων εδαφών, η ισπανική επιβλήθηκε στην Αμερικανική Ήπειρο, ενώ αυξήθηκαν και οι γλωσσικές ανταλλαγές με άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες.
Ακριβώς το ίδιο έτος δημοσιεύεται και η πρώτη γραμματική της ισπανικής γλώσσας (“Gramática Española”) από τον Antonio de Nebrija.
Το 1713 δημιουργείται η Ισπανική Ακαδημία (Real Academia Española, RAE), η οποία έχει ως κύριο μέλημα την “εκκαθάριση” της γλώσσας από τις αλλαγές που είχαν επέλθει όλα αυτά τα χρόνια και τη θέσπιση της επίσημης ισπανικής γλώσσας, τονίζοντας “το μεγαλείο, την κομψότητα και την καθαρότητά της”. Η γλώσσα σταθεροποιείται, και κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα καθορίζονται οι γραμματικοί και συντακτικοί κανόνες της σύγχρονης ισπανικής.
Αξίζει, ακόμη, να αναφερθεί πως το λεξικό της RAE, διεθνώς αναγνωρισμένο, θεωρείται το πλέον έγκυρο και ενημερωμένο λεξικό ισπανικής γλώσσας.

ΛΕΞΕΙΣ ΠΟΥ ΠΕΡΑΣΑΝ ΣΤΗΝ ΙΣΠΑΝΙΚΗ ΑΠΟ ΑΛΛΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ

Η αραβική γλώσσα επηρέασε σχεδόν όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας, εκτός από το βιωματικό-συγκινησιακό λεξιλόγιο. Αντιθέτως, δεδομένης της υπεροχής των Αράβων στις επιστήμες κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, η επιρροή αυτή είναι έντονη στο επιστημονικό πεδίο, σε λέξεις όπως: álgebra, alcohol, algoritmo, cifra (=αριθμός, ψηφίο), cenit (=ζενίθ), jarabe (=σιρόπι).
Επίσης, λέξεις αραβικής προέλευσης συναντώνται στον οικιακό τομέα: alcantarilla (=υπόνομος), azotea (=ταράτσα), στην πόλη: aldea (=μικρό χωριό), alcázar (=οχυρό), στις αγροτικές εργασίες, τα φυτά, τα οπωρικά ή τα λουλούδια: azúcar (=ζάχαρη), algodón (=βαμβάκι), aceituna (=ελιά), naranja (=πορτοκάλι), jasmín (=γιασεμί), στα επαγγέλματα και το εμπόριο: alcalde (=δήμαρχος), albañil (=εργάτης), aduana (=τελωνείο), almacén (=αποθήκη, κατάστημα), στην καθημερινή ζωή: almohada (=μαξιλάρι), alfombra (=χαλί), ajedrez (=σκάκι), albóndigas (=κεφτεδάκια), ojalá (=είθε). Αξίζει, εδώ, να σημειωθεί η διείσδυση στην ισπανική γλώσσα της αραβικής πρόθεσης “hatta” που μετατράπηκε σε “hasta” (=έως, μέχρι).
Από την άλλη, λέξεις γαλλικής προέλευσης είναι οι εξής: fraile (=μοναχός), homenaje (=φόρος τιμής), mesón (=πανδοχείο).
Περιττό να τονίσουμε την ελληνική -αρχαία ελληνική και βυζαντινή- επίδραση στην ισπανική γλώσσα. Έτσι, συναντάμε πληθώρα ελληνικών λέξεων στην επιστήμη, τη φιλοσοφία, την πολιτική, την τεχνολογία: fotografía, biología, pediatría, egoísmo, demográfico, democracia.

ΤΑ ΣΗΜΕΡΙΝΑ ΙΣΠΑΝΙΚΑ

Επίσημη ισπανική γλώσσα θεωρείται η καστιλλιάνικη (idioma castellano ή lengua castellana), η οποία χρησιμοποιείται στην πολιτική, στη διοίκηση και ομιλείται σε ολόκληρη την Ισπανία και στην Κεντρική και Νότια Αμερική.
Άλλες γλώσσες που ομιλούνται σήμερα στην Ισπανία -εκτός βέβαια του castellano- είναι:
• el catalán: ομιλείται στην Καταλονία, στην Comunidad Valenciana και στις Islas Baleares (νεολατινική γλώσσα).
• el gallego: ομιλείται στη Γαλικία (νεολατινική γλώσσα).
• el euskera: ομιλείται στη χώρα των Βάσκων (με ρίζες από αρχαίες γλώσσες της κεντρικής Ευρώπης).
Τέλος, υπάρχουν και διάλεκτοι κυρίως στην περιφέρεια όπως: el extremeño, el andaluz, κ.λπ.
Σύμφωνα με το Σύνταγμα του 1978, οι παραπάνω γλώσσες παράλληλα με την ισπανική (καστιλλιάνικη) είναι επίσημες γλώσσες στις αυτόνομες περιοχές όπου ομιλούνται, δηλαδή στην Καταλονία, στη Γαλικία και στη χώρα των Βάσκων.

ΤΑ ΙΣΠΑΝΙΚΑ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ

Είκοσι είναι τα ισπανόφωνα κράτη στον κόσμο. Στην αμερικανική ήπειρο είναι: το Μεξικό, η Γουατεμάλα, η Κόστα Ρίκα, ο Παναμάς, το Ελ Σαλβαδόρ, η Ονδούρα, η Νικαράγουα, η Κούβα,
η Δομινικανή Δημοκρατία, το Πουέρτο Ρίκο, η Κολομβία, η Βενεζουέλα, ο Ισημερινός, το Περού, η Χιλή, η Βολιβία, η Παραγουάη, η Ουρουγουάη και η Αργεντινή, και στην Αφρική η Γουινέα του Ισημερινού.
Η ισπανική ομιλείται σήμερα από πάνω από 450 εκατομμύρια ανθρώπους. Πέραν των παραπάνω χωρών, χρησιμοποιείται ευρέως σε πολλές περιοχές των νότιων πολιτειών των Η.Π.Α. (Κολοράντο, Αριζόνα, Καλιφόρνια, Νέο Μεξικό, Τέξας, ισπανόφωνοι πληθυσμοί Νέας Υόρκης και Φλόριδας). Οι ισπανόφωνοι κάτοικοι των Η.Π.Α. ανέρχονται περίπου στα 40 εκατομμύρια.
Τέλος, για πολλά χρόνια η ισπανική, η αγγλική, καθώς και η γλώσσα tagal ήταν επίσημες γλώσσες στις Φιλιππίνες, παλιά ισπανική αποικία.

ΤΑ ΙΣΠΑΝΙΚΑ ΣΤΗΝ ΑΜΕΡΙΚΗ

Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, η αποικιοκρατία ξεκίνησε στα τέλη του 15ου αιώνα και οι πρώτοι άποικοι που έφτασαν στην Αμερική προέρχονταν από διάφορες γεωγραφικές περιοχές της Ισπανίας, ενώ συγχρόνως ανήκαν σε διαφορετικές πνευματικές και κοινωνικές τάξεις. Αυτή η ποικιλομορφία αποτελεί τον πρώτο από τους βασικούς λόγους των διαφορών που υπάρχουν ανάμεσα στα ισπανικά της Χερσονήσου και αυτά της Αμερικής.
Μετά την άφιξη των Ισπανών αποίκων στην Αμερική, οι ντόπιες διάλεκτοι αντικαταστάθηκαν από την καστιλλιάνικη γλώσσα.
Όπως ήταν φυσικό, η ισπανική με τη σειρά της αποκόμισε γλωσσικά στοιχεία και από τους ιθαγενείς, με αποτέλεσμα να υπάρχουν κάποιες διαφοροποιήσεις στην αρχική γλώσσα:
• El seseo: τα c, z, προφέρονται ως /s/, αντί /θ/, δηλαδή asúcar αντί azúcar, sielo αντί cielo, κυρίως στο μεγαλύτερο μέρος της Ανδαλουσίας και της Λατινικής Αμερικής.
• El ceceo: συνίσταται στην προφορά του ήχου /s/ ως /θ/, κυρίως σε ορισμένες περιοχές της Ανδαλουσίας (Cádiz).
• Lleísmo: εδώ επιλέγεται η αρχαΐζουσα προφορά του ll ως /λι/ (όπως στα ελληνικά η λέξη “ήλιος”). Σε περιοχές της Κολομβίας, Εκουαδόρ, Περού, Βολιβίας, Παραγουάης.
• El voseo: ονομάζεται το γλωσσικό φαινόμενο όπου αντί του tú χρησιμοποιείται το vos (vos te llamás). Ακόμη, στην Ανδαλουσία, στη Λατινική Αμερική και στα Κανάρια χρησιμοποιείται μόνο ο τύπος usted / ustedes με ρήμα στο γ’ πληθυντικό και όχι ο τύπος vosotros, -as.
• El yeísmo: προφέρεται το ίδιο το ll και το y, [pollo (=κοτόπουλο) /poyo/]. Στη Λατινική Αμερική (Αργεντινή και Παραγουάη) είναι επίσης συνήθης η προφορά του ll ως παχύ ζ: llorar (=ζοράρ) – βλ. κεφ. 2, El alfabeto español – Reglas de pronunciación.
• Νεολογισμοί και ξένες λέξεις: υπάρχουν νέες λέξεις προερχόμενες κυρίως από τα αγγλικά, (parking⇒aparcar), καθώς και λέξεις από τη διάλεκτο των ιθαγενών: canoa (=κανό), cacique (=αρχηγός, τυραννίσκος), κ.ά.
Όπως και να έχει, θα πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι η γλώσσα εξελίσσεται αναπόφευκτα, κάποιες λέξεις πέφτουν σε αχρησία, κάποιες νέες έρχονται στο προσκήνιο: “Linguae mutantur et nos mutamur in illis” (=Οι γλώσσες αλλάζουν και εμείς αλλάζουμε μέσα από αυτές).
Ο σπουδαστής της ισπανικής γλώσσας μπορεί να ξεκινήσει απλά το ταξίδι και την περιπλάνηση σε μια γλώσσα που τον κάνει να ονειρεύεται, να εξερευνά και να ενθουσιάζεται, και η ισπανική είναι ιδανική γι’ αυτό.

Από την Ισπανική Γραμματική στα Ελληνικά, Dr. Αγλαΐα Σπάθη- Εκδόσεις Perugia.