ΑΠΟ ΤA ΛΑΤΙΝΙΚA ΣΤA ITAΛlKA / DAL LATINO ALL’ITALIANO

Η Ρώμη επεξέτεινε την Αυτοκρατορία της σε όλο τον τότε γνωστό κόσμο και επέβαλε στους νικημένους λαούς τη γνώση της γλώσσας της σαν το σημαντικότερο μέσο πολιτιστικής και πολιτικής ενοποίησης. Λίγες μόνο επαρχίες αντέδρασαν στην επιβολή της λατινικής γλώσσας, όπως η Ελλάδα, η οποία, αν και πολιτικά ανήκε στη Ρώμη, γλωσσικά δεν υποτάχτηκε ποτέ.
Η λατινική γλώσσα που διαδόθηκε στις Επαρχίες της Αυτοκρατορίας δεν ήταν η γλώσσα των λογίων αλλά η απλή, ομιλούμενη γλώσσα του λαού, η δημώδης λατινική (latino volgare).
Η γλώσσα αυτή, πιο ζωντανή και αυθόρμητη, υπέστη διαφορετικές τροποποιήσεις ανάλογα με τα χαρακτηριστικά της κάθε Επαρχίας. Δεν είναι δυνατόν να καθορίσουμε ακριβώς πότε, πώς και σε ποιο βαθμό έγιναν αυτές οι αλλοιώσεις που σταδιακά οδήγησαν στον σχηματισμό των νεολατινικών γλωσσών (lingue romanze ή neolatine).
Η γλωσσική αυτή εξέλιξη επιταχύνθηκε βέβαια με την Πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (476 μ.Χ.). Αφού εξέλειψε η συγκεντρωτική δύναμη της Ρώμης, έπειτα από γρήγορες και συχνές τροποποιήσεις, σχηματίστηκαν διάφορα γλωσσικά ιδιώματα που αποτέλεσαν ξεχωριστές γλώσσες.
Σήμερα, τις γλώσσες αυτές μιλούν περισσότερα από 360 εκατομμύρια άνθρωποι στην Ευρώπη και στην Αμερική (ιταλικά, ρουμανικά, γαλλικά, ισπανικά, πορτογαλικά).
Η ιταλική γλώσσα διατήρησε τα μορφολογικά και συντακτικά χαρακτηριστικά του latino volgare.
Οι σημαντικότερες αλλαγές είναι:
1) Μορφολογικές: manus -„ mano, bonus -„ buono.
2) Πτώση φωνηέντων: calidus „- caldo.
3) Εκλείπει το ουδέτερο γένος.
4) Οι πτώσεις αντικαθίστανται από τις προθέσεις.
5) Οι προθέσεις ενώνονται με τις αντωνυμίες ille, illa και σχηματίζουν τις preposizioni articolate.
6) Μετατροπές και αφομοιώσεις:
ct „ tt: doctor „- dottore, october -„ ottobre.
pt „ tt: optimum „- ottimo. Επίσης: Egitto, ottico.
x „ ss: maximum „- massimo. Επίσης: Alessandro, sesso.
j „ g: jam -„ già
cl „ chi: claustrum -„ chiostro.
To cl παραμένει σε λέξεις όπως: clavicola (=κλείδα), claustrofobia (=κλειστοφοβία) κ.λπ.
fl „ fi: florem „ fiore. Αλλά: flora (=χλωρίδα), floricoltura (=ανθοκαλλιέργεια).
7) Εμφανίζονται οι σύνθετοι περιφραστικοί χρόνοι, όπως passato prossimo, trapassato prossimo, trapassato remoto και η έγκλιση condizionale.
8) Εμφανίζεται μια μορφή επιρρήματος με την προσθήκη της κατάληξης -mente στο επίθετο.
9) Εμφανίζεται μια νέα μορφή περιφραστικού συγκριτικού βαθμού με το più (=περισσότερο) και meno (=λιγότερο).
10) Παρατηρείται η τάση να αντικαθιστούμε τις δευτερεύουσες προτάσεις με κύριες.
11) Εκλείπει το γράμμα h: homo „ uomo. Επίσης teatro, teologia, fenomeno.

To γλωσσικό ιδίωμα της Τοσκάνης, ή καλύτερα της Φλωρεντίας, θεωρήθηκε και θεωρείται το πιο έγκυρο, και αυτό για τρεις βασικούς λόγους:
α) Η γεωγραφική θέση της Τοσκάνης (κεντρική Ιταλία) και η άνθηση του εμπορίου, των τεχνών και της πολιτικής στη Φλωρεντία.
β) Η συγγένεια του γλωσσικού ιδιώματος της Τοσκάνης με τη λατινική.
γ) Οι μεγάλοι συγγραφείς του 13ου αιώνα, Δάντης (La Divina Commedia), Πετράρχης (Il Canzoniere), Βοκκάκιος (Il Decameron) γεννήθηκαν στην Τοσκάνη και χρησιμοποίησαν αυτό το γλωσσικό ιδίωμα στα αθάνατα έργα τους.

Περιττό να τονίσουμε την ελληνική (αρχαία ελληνική και βυζαντινή) επίδραση στην ιταλική γλώσσα. Έτσι συναντάμε πληθώρα ελληνικών λέξεων στην επιστήμη, τη φιλοσοφία, την πολιτική, την τεχνολογία: fotografia, biologia, pediatria, egoismo, demografico, democrazia.
Οι Άραβες, κυρίαρχοι της Μεσογείου από το 650 ώς το 1100 μ.Χ., άφησαν έντονα τα ίχνη τους στον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Έτσι σήμερα έχουμε λέξεις όπως: il limone (=λεμόνι), l’arancia (=πορτοκάλι), il cotone (=βαμβάκι), la chimica (=χημεία), la tariffa (=ταρίφα), zènit (=ζενίθ), nadìr (=ναδίρ) κ.λπ.
Τις τελευταίες δεκαετίες σημειώθηκε μια «εισβολή» αγγλοαμερικανικών λέξεων, όπως record, slogan, killer, festival, disc-jockey, windsurf, jogging.
Είναι άλλη μια απόδειξη ότι μια γλώσσα ανανεώνεται συνεχώς: κάποιες λέξεις πέφτουν σε αχρηστία, κάποιες νέες έρχονται στο προσκήνιο (neologismi): “Linguae mutantur et nos mutamur in illis” (=Οι γλώσσες αλλάζουν και εμείς αλλάζουμε μέσα από αυτές).
Ποιο μπορεί να είναι το μέλλον της ιταλικής γλώσσας στην εποχή της παγκοσμιοποίησης; Θα μπορούσαμε παραδόξως να επαναλάβουμε τη διαχρονική απ’ ό,τι φαίνεται απάντηση που το 1869 είχε δώσει ο Gino Capponi, ότι δηλαδή η ιταλική γλώσσα θα είναι: “ciò che sapranno essere gli italiani” (=αυτό που θα μπορέσουν να είναι / να γίνουν οι Ιταλοί)…

Από το βιβλίο “Ιταλική Γραμματική στα Ελληνικά”,  Τίνα Ζωγοπούλου, Eκδόσεις Perugia